1 psychiatra na 6500 Polaków i aż 8 mln osób potrzebujących opieki. Psychiatria środowiskowa ratunkiem dla systemu i pacjentów?

W Polsce od 2018 prowadzony jest pilotaż Centrów Zdrowia Psychicznego oparty na modelu psychiatrii środowiskowej. Uznawana przez WHO za model przyszłości, swoje początki ma w Belgii XIII wieku! Belgijskie miasto Geel, gdzie mieszkańcy przyjmowali do swoich domów osoby z zaburzeniami psychicznymi, traktując ich jak członków rodziny, jest kolebką psychiatrii środowiskowej. Ten system wprowadziły kolejno Włochy w latach 70. XX wieku, a za nimi wiele innych państw europejskich. Zgodnie z założeniami psychiatrii środowiskowej, ograniczana jest liczba szpitali psychiatrycznych, przy jednoczesnym tworzeniu ośrodków pobytu dziennego i opieki psychiatrycznej zlokalizowanej w mniejszych okręgach, co zwiększa dostępność pomocy, zmniejsza stygmatyzację i pozwala leczyć pacjenta w jego naturalnym środowisku.

Obecnie w Polsce wydatki na psychiatrię stanowią około 4,5 proc. budżetu ochrony zdrowia, podczas gdy w krajach Unii Europejskiej jest to średnio 6-7 proc. Eksperci Kongresu Zdrowia Psychicznego rekomendują, aby do 2031 roku nakłady na psychiatrię wzrosły do 7 proc., co pozwoliłoby na poprawę dostępności oraz jakości leczenia. Przy lawinowo rosnącej liczbie osób zmagających się z zaburzeniami psychicznymi w Polsce, potrzebne jest zaangażowanie pracowników ochrony zdrowia, którzy dostrzegą początki problemu na wczesnym etapie, np. lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej czy pielęgniarek środowiskowych.

Kluczowe znaczenie psychiatrii środowiskowej podkreślają najwybitniejsze autorytety w Polsce, m. in. Profesorowie Andrzej Cechnicki i Jacek Wciórka – redaktorzy naukowi książki „Psychiatria Środowiskowa”, która miała premierę we wrześniu tego roku. To pozycja, która z pewnością zainteresuje psychiatrów, psychologów klinicznych, lekarzy POZ, terapeutów, pedagogów, asystentów zdrowienia, rehabilitantów, samorządowców czy dziennikarzy. Zainteresują się nią również sami pacjenci, poszukujący wsparcia i wiedzy, która pomoże im zrozumieć sytuację, w której się znaleźli. To pierwsza tak obszerna publikacja polskich autorów, która jest niejako biblią psychiatrii środowiskowej i drogowskazem dla wszystkich zaangażowanych w ochronę zdrowia.

Mamy przeświadczenie, że dojrzał czas, by przygotować i przekazać wszystkim potencjalnym interesariuszom zdrowia psychicznego monograficzny zapis obserwacji, doświadczeń, wyników badań dotyczących psychiatrii środowiskowej. Sądzimy, że może on stanowić źródło pomocnej wiedzy, zachętę do refleksji, stawiania pytań i wyboru oczekiwanych odpowiedzi. Sygnalizowane zainteresowanie osób, grup, organizacji, instytucji i organów państwa uzasadniało podjęcie inicjatywy wydawniczej, zwłaszcza w sytuacji, gdy decyzje władzy publicznej wobec systemu ochrony zdrowia psychicznego cechują zmienność, niezdecydowanie, jednostronność i, niestety często, pomijanie głosu środowisk bezpośrednio doświadczających jego działania. Czytając te słowa, macie Państwo w rękach efekt naszych starań o sprostanie takiemu wyzwaniu – podkreślają autorzy publikacji.

W swojej rekomendacji Prof. dr hab. n. med. Bogdan de Barbaro pisze: Ta książka pozwala zrozumieć, że dziedzina, wydawałoby się – stricte medyczna – jest nie tylko powiązana, lecz także zakorzeniona w antropologii kulturowej, historii, socjologii, psychologii, prawie, polityce społecznej. Podstawą spojrzenia wielowymiarowego są wartości etyczne: troska i szacunek do osoby Innego. […] jest podręcznikiem dla tych, którzy chcą być skutecznymi terapeutami, a czytelnikom spoza świata medycyny niesie zobowiązującą i cenną informację: czasy, kiedy osoba z zaburzeniami psychicznymi była unieważniana, należą do historii. Idea zaś „dobrej wspólnoty” obecna w książce to przesłanie uniwersalne. 

Coraz częściej zaburzenia neuropsychiatryczne diagnozowane są u dzieci. To między innymi ADHD, autyzm, zaburzenia lękowe czy depresyjne. Według danych z 2024 roku, aż 630 tysięcy polskich dzieci wymaga specjalistycznej pomocy psychologicznej lub psychiatrycznej, a 70 proc. z nich nie otrzymuje żadnego wsparcia. Rośnie również liczba osób z ADHD w Polsce: 64 tysiące pacjentów, z czego 83 proc. to osoby poniżej 18. roku życia. Dodatkowo, w 2024 roku 843 dzieci podjęło próbę samobójczą, co może stanowić jedynie ułamek rzeczywistej skali zjawiska. Autorzy raportu na ten temat, Fundacja GrowSpace, jako najbardziej palące problemy psychiatrii dziecięcej wymieniają: braki kadrowe, długie kolejki do specjalistów i niedostateczna liczba psychologów w szkołach.[2] 

Co istotne, diagnozowanie i leczenie tych schorzeń u dzieci jest trudniejsze niż w przypadku dorosłych. Wynika to z intensywnego rozwoju mózgu, co wiąże się naturalnie ze zmianą zachowań. Ponadto, dzieci nie zawsze potrafią opisać dolegliwości. Leczenie bywa złożone, ponieważ nie wszystkie terapie są dostosowane do wieku dziecka, a farmakoterapia wymaga szczególnej ostrożności. Wczesna, trafna diagnoza oraz zintegrowane podejście terapeutyczne, wpływają pozytywnie na jakość życia nie tylko dziecka, ale i jego otoczenia. Lekarze potrzebują więc odpowiedniego przygotowania, które pozwoli w porę zauważyć objawy i podjąć leczenie.

Wydana w sierpniu tego roku przez PZWL „Neuropsychiatria dziecięca. Przypadki kliniczne”, pod redakcją naukową Prof. Ilony Kopyty,  to najnowsza publikacja, która łączy w sobie wiedzę i umiejętności wybitnych neurologów i psychiatrów. To studium przypadków na podstawie dwunastu różnych historii pacjentów dziecięcych, a także praktyczna lekcja prowadzona krok po kroku: od pierwszych objawów, przez diagnostykę, aż po terapię i rozmowę z rodziną. Interaktywne komentarze, fragmenty rozmów i część teoretyczna wieńcząca każdy rozdział i porządkująca wiedzę pomagają klinicystom stawić czoła wymagającym przypadkom zaburzeń neuropsychiatrycznych u dzieci. Autorami opracowania są dwaj wybitni psychiatrzy dziecięcy:  Prof. Audrey M. Walker i Prof. Ayol Samuels oraz neurolog - Prof. David Myland Kaufman. To pozycja obowiązkowa każdego psychiatry i neurologa dziecięcego zajmującego się zaburzeniami neuropsychiatrycznymi.

Kolejną grupą zaburzeń, z którymi mierzą się Polacy, są zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (OCD). Mają charakter przewlekły i dotykają około 1–2 proc. populacji w Polsce, co oznacza nawet 750 tysięcy osób. Pierwsze objawy występują najczęściej przed 20. rokiem życia, a ich rozpoznanie bywa opóźnione – średni czas od wystąpienia pierwszych symptomów do diagnozy wynosi aż 9 lat. OCD związane jest z występowaniem obsesji, niepokoju, gonitwy myśli, a w efekcie zachowań kompulsyjnych, które mają zniwelować te objawy. Znacząco utrudnia to funkcjonowanie i może wpływać na każdy obszar życia tj. zawodowy i prywatny, prowadząc m.in. do izolacji, obniżonej samooceny, a także zaburzeń psychosomatycznych. Skąd czerpać o nich wiedzę i jak je leczyć?

O natręctwach w swojej najnowszej książce pisze dr Maciej Żerdziński. Nie jest to typowa publikacja naukowa, a zapis drogi zawodowej w obszarze zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych, z którymi autor spotyka się od ponad 30 lat w codziennej pracy klinicznej. Monografia doktora Żerdzińskiego ma na celu nie tylko szczegółowe przedstawienie problematyki OCD, lecz także wskazanie obszarów wymagających dalszych badań oraz koniecznych zmian w podejściu diagnostycznym, terapeutycznym i edukacyjnym.

W swojej najnowszej książce „Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne. Od syndromologii do leczenia” starałem się przedstawić  analizę OCD, która – mam nadzieję – przyczyni się do lepszego zrozumienia tego złożonego zaburzenia i skuteczniejszego wspierania osób nim dotkniętych. Natręctwa myślowe skutecznie utrudniają funkcjonowanie w życiu codziennym. Działają inwazyjnie, a ich charakter jest bliski psychicznym pasożytom. Dlatego też walka z nimi wymaga szerokiego spojrzenia i wyposażenia specjalistów w skuteczne narzędzia, co staram się czynić w niniejszej publikacji – mówi dr Maciej Żerdziński.

Niezwykle ciekawe i innowacyjne są modele przypadków pacjentów z osobowością obsesyjno-kompulsyjną opracowane przy współpracy z AI. Autor opisuje tu wygenerowane przez AI przykłady modelowej pacjentki, współmałżonka i dzieci oraz możliwych scenariuszy dla systemu rodzinnego i propozycje postępowania. Autor opisuje również, jakich doświadczył trudności, pracując z AI, jakie potencjalne pułapki mogą czekać na niewystarczająco refleksyjnego użytkownika tego narzędzia […] Czytelnik dostaje do ręki dzieło dopracowane i kompletne, absolutnie unikalne nie tylko na rynku wydawniczym w Polsce, ale też światowym. I, co niezmiernie ważne, jednocześnie jest to książka w równym stopniu obiektywna, przedstawiająca aktualny „state of the art”, jak i autorska, pozwalająca na spotkanie z fascynującym naukowcem i klinicystą w jednym – pisze w swojej recenzji prof. dr hab. n. med. Tomasz Sobów.

Dzięki 80 latom tradycji i doświadczeń, najstarsze w Polsce wydawnictwo lekarskie, może wspierać specjalistów z wielu dziedzin nauki, w tym psychiatrii. Oprócz publikacji tj.: „Psychiatria środowiskowa”, „Neuropsychiatria dziecięca. Przypadki kliniczne” czy „Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne. Od syndromologii do leczenia”, w swoim portfolio ma również publikację książkową „Psychiatria Kompendium” – opracowaną przez Prof. Dominikę Dudek, która gromadzi publikacje topowych autorytetów psychiatrii, m.in.: Prof. Janusza Heitzmana, Prof. Agaty Szulc, Prof. Michała Lwa-Starowicza i innych wybitnych specjalistów. To pozycja zawierająca najbardziej aktualną wiedzę na 874 stronach, w 28 rozdziałach opracowaną przez 24 autorów. Biorąc pod uwagę wyzwania związane z wszechobecnym ucyfrowieniem rzeczywistości, działając w duchu transformacji cyfrowej, Wydawnictwo PZWL bierze czynny udział w wydarzeniach naukowych, przeprowadzając warsztaty oraz szkolenia w ramach organizowanych wydarzeń krajowych i międzynarodowych. Najbliższą okazją będzie XIX Międzynarodowy Kongres Psychiatria Medforum pod hasłem „Psychiatria Cyfrowej Rzeczywistości: Nowe Technologie, Nowe Zaburzenia”, już 12 grudnia.